Είναι γνωστό ότι “το μαρτύριο του αίματος” που υπέστησαν τα πιστά μέλη της πρώτης Εκκλησίας κατά την περίοδο των διωγμών, το διαδέχθηκε το εξίσου επώδυνο, αλλά και βαρυσήμαντο “μαρτύριο της συνειδήσεως”. Ο ισόβιος δηλαδή και συνεχής αγώνας κάθε χριστιανού να επιτύχει στον κόσμο αυτό με τη χάρη του Θεού την εν Χριστώ ελευθερία από τον τυραννικό κλοιό της αμαρτίας και τον εξαγιασμό του.

Στη μεταβατική αυτή περίοδο, προς το τέλος των διωγμών και στα πρώτα ειρηνικά χρόνια του Χριστιανισμού (τέλη 3ου-αρχές 4ου αι.), κάποιες ψυχές, που σε σύντομο χρονικό διάστημα πολλαπλασιάστηκαν, “θεϊκώ έρωτι πτερούμενοι” τόλμησαν, “ως ουδέν λογισάμενοι” τα τερπνά του κόσμου, “να εξέλθουν” στην απαράκλητη έρημο, για να υπομείνουν εκεί απερίσπαστοι από βιοτικές μέριμνες τα παθήματα του Υιού του Θεού, συσταυρούμενοι και συνανιστάμενοι μ’ Αυτόν στον ισόβιο αγώνα κατά της αμαρτίας. Έτσι “επολίσθη” η έρημος.

Στην εισαγωγή του Α’ τόμου της σειράς μπορεί ο αναγνώστης να κατατοπισθεί πάνω σε ενδιαφέρουσες πτυχές του όλου θέματος. Να γνωρίσει δηλαδή ποιοι ήσαν οι πρωτοπόροι ερημίτες Γέροντες, ποιες μορφές παρουσίασε ο μοναχισμός στην πρώτη του εμφάνιση, ποιος ο χαρακτήρας και η σημασία των Αποφθεγμάτων των αγίων Γερόντων, αλλά ακόμη και τον οικοδομητικό τρόπο προσέγγισης του αναγνώστη σ’ αυτά, ώστε να ανασύρει τον σωτήριο θησαυρό που κρύβουν και να εντρυφήσει σ’ αυτόν.

Στον τόμο αυτόν περιοριζόμαστε σε μια σύντομη κατατόπιση πάνω στο αντικείμενο του βιβλίου.

Δύο παραλλαγές Αποφθεγμάτων υπάρχουν· η αλφαβητική και η θεματική ή συστηματική. Στην πρώτη παρατίθενται σε αλφαβητική σειρά τα ονόματα των Πατέρων με τα Αποφθέγματά τους, αρχίζοντας από τον Μ. Αντώνιο μέχρι τον αββά Ωρ*.

Στη θεματική ή συστηματική παραλλαγή το υλικό κατατάσσεται σε 21 κεφάλαια, που το καθένα αναφέρεται σε ένα κύριο θέμα της εν Χριστώ ζωής. Αυτή η θεματική παραλλαγή, η οποία μέχρι των ημερών μας παρά τη μεγάλη σπουδαιότητά της παρέμενε ανέκδοτη**, αποτελεί το περιεχόμενο των τόμων του Μεγάλου Γεροντικού με μετάφραση στη νεοελληνική  και τα σχετικά σχόλια. Ο τίτλος αυτός προτιμήθηκε, επειδή η θεματική πραλλαγή περιλαμβάνει όλα τα Αποφθέγματα των Πατέρων της ερήμου.

Η έκδοσή μας βασίστηκε κυρίως στου εξής τρεις κώδικες: Coislin 108 (11ου αι.), Coislin 127 (12ου αι.) και Σιναϊτικός 454 (18ου αι.).

Ακολουθούμε τη διαίρεση των Αποφθεγμάτων σε 21 κεφάλαια, όπως είναι στους προαναφερθέντες βυζαντινούς χειρόγραφους κώδικες.

Η πιο συγκλονιστική έκφραση της πίστης και της αγάπης της πρώτης Εκκλησίας για τον Κύριο ήταν το μαρτύριο των πιστών κατά την περίοδο των διωγμών. Στα ειρηνικά χρόνια που ακολούθησαν, το “μαρτύριο του αίματος” παρεχώρησε τη θέση του στο εξίσου επώδυνο “μαρτύριο της συνειδήσεως”, δηλαδή στον ισόβιο αγώνα κάθε Χριστιανού να επιτύχει στον κόσμο αυτόν την εν Χριστώ τελείωση και τον εξαγιασμό του.

Πρωτοποριακό και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Μ. Αντώνιος. Έζησε σε μια μεταβατική περίοδο, δηλαδή στο τέλος των διωγμών και στα πρώτα χρόνια που επικράτησε ο Χριστιανισμός. Η φλογερή του αγάπη για τον Χριστό τον παρακινούσε να υπομένει τα “παθήματα” του Υιού του Θεού, ώστε συσταυρούμενος και συνταφιαζόμενος μ’ αυτόν, να αξιωθεί να γίνει πραγματικός μιμητής του. Με το τέλος όμως των διωγμών, ο πόθος του για το μαρτύριο δεν μπόρεσε να ικανοποιηθεί και γι’ αυτό ασπάσθηκε το “μαρτύριο της συνειδήσεως” φεύγοντας στην έρημο “και ην εκεί καθ’ ημέραν μαρτυρών τη συνειδήσει και αγωνιζόμενος τοις της πίστεως άθλοις”. *

Το παράδειγμα του Μ. Αντωνίου ακολούθησαν πλήθη πιστών, που αποσύρθηκαν στις ερήμους της Αιγύπτου, του Σινά και της Παλαιστίνης. Συγκεντρώθηκαν γύρω από αγίους ερημίτες Γέροντες και έτσι “επολίσθη η έρημος”. **