Σπουδαιότατα τα σαράντα κεφάλαια του οσίου πατέρα μας Φιλοθέου. Οι ανθολόγοι της Φιλοκαλίας τα είδαν “γεμάτα πνευματική σοφία” και σαν “γνώμονα νήψεως και καθαρότητος της καρδίας”. Και πράγματι, κάθε κεφάλαιο και ένα πνευματικό μαργαριτάρι.
Γνήσιο τέκνο του Όρους Σινά, με τα 40 κεφάλαια συμπυκνώνει όλη την ησυχαστική και πνευματική σιναϊτική παράδοση, όλες τις πατερικές μοναστικές εμπειρίες, όπως τις εκθέτει στην ουρανοδρόμο Κλίμακά του ο μεγάλος δάσκαλος του μοναχισμού, κοινοβιακού και ησυχαστικού, άγιος Ιωάννης. Όπως όλοι οι ησυχαστές, δίνει έμφαση στην εσωτερική εργασία με την αδιάλειπτη νοερά επίκληση του ονόματος του Κυρίου Ιησού, στις πνευματικές θεωρίες και στο χαροποιό πένθος, δηλαδή τη μνήμη του θανάτου. Το 6ο κεφάλαιο είναι ασυγκρίτου πνευματικού κάλλους, όταν ο Όσιος περιγράφει την ομορφιά της μνήμης του θανάτου, την αγάπη του να κρατήσει τη μνήμη αυτή κοντά του, αυτή τη “θυγατέρα του Αδάμ”, να την κάνει σύζυγό του, να κοιμάται μαζί της και να συνομιλεί πάντοτε για τα μετά τον θάνατο. Αλλά, με στεναγμό ομολογεί, ότι δεν τον άφησε να ικανοποιήσει το θείο πόθο του η σκοτεινή του διαβόλου θυγατέρα, η λήθη.
Ο όσιος Φιλόθεος, σαν τους προ αυτού πνευματικούς πατέρες, ακολουθεί τις ασκητικές μεθόδους των, τη σιωπή και την περιεκτική εγκράτεια, τη μελέτη των παθών του Κυρίου, την ταπείνωση και τα δάκρυα σαν μέσα καθάρσεως της ψυχής. Κυρίως θεωρεί την ταπείνωση σαν θεϊκή αρετή, αφού αυτή ντύθηκε σε όλο το βίο Του ο Κύριος Ιησούς, υπογραμμίζοντας την αθλιότητα της υπερηφανείας, από την οποία έπεσαν οι άγγελοι και ο Αδάμ.

Οι “φιλοκαλικοί” πατέρες, τους οποίους ανθολόγησε ο μέγας άγιος των νεωτέρων χρόνων, ο Αγιορείτης Νικόδημος, ασχολούνται λιγότερο με θέματα πίστεως και περισσότερο και κυρίως με θέματα πνευματικής “θεωρίας”, ασκητικά, ησυχαστικά, νηπτικά. Και απευθύνονται μεν κυρίως τα θέματα αυτά στους μοναχούς, αφορούν όμως και κάθε πιστό, που θέλει να μορφώσει μέσα του τον Χριστό και να φτάσει στην τελειότητα, “εις μέτρον…